RIMAWI - LALPA FAK NÂN (PART-3)
HC Lalramdina
NOTE :- Tûn țumah hian Sound System chungchâng leh Sound Operate dân, Zai Hruaitute Training kan neih țhinnaa mithiamte thu ziah kan zir țhîn țhenkhat ka rawn târlang dâwn a ni.
SOUND (Chhunzawmna)
MULTI-PHASE SOUND SYSTEM
Biak Ina kan sound system neih chu mâwltê a niha, speaker dah dânin mipui lam chauh a hawi chuan 'single phase' system an ti a, chanvo neitu ten an mahni âw an inhriat theih nâna a control na hrang nêna stage monitor speakers ("Fold-back speakers" tiin an sawi bawk - HC) kan dah hian 'Two phase system' an ti bawk. Two phase system chu kan hriatthiam dân tûr awlsam berah chuan sound system hrang pahnih hman ang a ni a. Public address system - Mipuite tân, Stage monitor system - Hun hmangtu te tân. Hêng system te hian mic pakhat (A aia tam pawh a ni thei) ațangin lalût ve ve mahse, a hrangin a mixing a tih theihin a speaker ah a pêkchhuah theih a ni. Monitor kan dah nachhan ber chu stage -a hun hmangtu pui tûrin a ni a. Thusawitu leh zai tûr ten anmahni an insiamrem nân an inhriat theih a ngai a, hei vâng hian mipuite tâna kan sound mix aia dang hreta a mixing tih sak pawh a ngaih châng a awm thei. Entirnan - Zaithiam music track hmanga zai chuan monitor ah a âw aia music track kha ring hret emaw, music track aia a âw kha ring hret zâwka lo chhuak tûrin a duh thei a, a duh ang taka stage monitor system-a kan mic sak hnuah mipui lama sound lo chhuak ah chuan a track leh a zai kha inchawih mawi tâwk chiahin a la tih theih reng a ni. Biak In lian deuhah te hian monitor chu a pawimawh êm êm a, a chhan chu mipui lam hawia speaker ațang te khân hun hmangtuin a âw a inhriat theih loh châng a awm țhin vâng a ni. Broadcasting emaw recording atan emawa a control na hrang nêna sound kan pêk chhuah hi 'Three phase system' an ti leh a, hetah hian Biak In/Hall -a kan sound rîk chhuah dân ang ni lova kan sound pêk chhuah kha broadcasting (Radio/TV emaw etc.) atân leh recording atân te pawh mixing hranpa a la tih theih zêl dâwn tihna a ni. Hei hi a țûl nachhan chu kan sound kha a hmuna ngaithlatute tâna ngaihthlâk nuam tak a nih laiin TV emaw, Radio emaw ațanga lo ngaithlatu leh recording lo ngaithlatu tân ngaihthlâk harsa a lo ni thei a, Acoustic Hall/Room chhûnga sound rîk dân (ambient sound) kha a hmunah ngaihthlâk nuam viau mahse, khâwl kaltlanga lo ngaihthlâk (closed circuit sound) khân a zir lo ve viau theih tho vâng a ni. Auditorium ah chuan kan bengin speaker te sound lo pêk chhuah kha bang leh thil dang dangte ațanga khâwk kha kan lo hre ve thei a, a hmun azir leh a khâwk dân azir hian kan sound frequency, tonal quality leh sound hrang hrangte inchawih dân kha a dang thei a ni. Chumi avâng chuan a hmuna ngaihthlâk nuam tak kha recording emaw TV kaltlang emaw chuan ngaihthlâk hahthlâk tak a lo ni thei.
FEEDBACK
Feedback hi technical tak chuan
'Audio Oscillation' tih a ni a. Hriatthiam awlsam dân tûr berah chuan sound, speaker ațanga ri lo chhuak kha mic khân lo man lehin mic ah vêk a lût leh a, chu ri chu rawn inpe chhuak nawn lehin ri bengchheng a siam ta vak țhîn a, kha khân ri kiu vawng vawng emaw ri chher vak te emaw, ri thûm vung vung emaw speaker ațang khân a lo tichhuak ta țhîn a ni. Sound system ina a tum ber chu feedback awm lova thâwm, ngaihthlâk nuam tâwk taka lo tihrin a ni a. Mahse, hei pawh hi a hmunin a zir loh vâng emaw, hmanraw țhat tâwk loh vâng emaw pawhin thil harsa tak a ni thei.
FEEDBACK TIHREH DÂN :-
(1) Volume tihniam tûr.
(2) Equaliser (EQ) emaw tone control emaw 'gain' tihtlêm tûr.
(3) Monitor system volume emaw a EQ gain emaw tihtlêm tûr.
(4) Microphones kha speaker hmai zâwn ațangin ken hlat/sawn tûr.
(5) Wide band graphic equaliser hmangin emaw, parametric equaliser hmangin emaw feedback frequency gain tihhniam tûr.
(6) Low impedance microphone quality sâng leh hmanrua quality sâng hman tûr.
(7) A theih chuan Cardiod microphones, tighter pattern hman tûr.
(8) Reverb controls gain tihhniam tûr.
(9) Biak In khâwk nasa lutuk hian feedback a siam nasa a, a khâwk tihreh dân tûr ngaihtuah tûr a ni.
SOUND CONNECTION
Kan Biak Ina Sound system te a tlo theih lohna chhan lian tak pakhat chu a zawm dan dik kan hriat tâwk loh vâng hi a ni fo țhîn. "Omhs matching" kan ngaihpawimawh loh vâng te (kan hriat loh vâng pawh a ni thei), kan ngaihtuah uluk tâwk loh vâng tein kan sound system neih ve chhun ang ang te pawh kan tichhe fo țhîn. Sound operator chuan sound zawm khâwm dân kan thiam ngei ngei a ngai a, kan la hre ngailo a nih pawhin a thiamte zawha zir nachâng hriat tûr a ni. Sound box kan zawm khâwm dân azir khân a ohms zât kha a danglam țhîn a, sound box kan zawm khâwm hnua ohms chhuak zât mîl zêlin Amplifier hnunga sound box vuahna tûr an siamah khân thlunzawm țhin tûr a ni. A mâwlmang thei ang berin sawi ta ila, Amplifier hnunga sound box vuahna tura ohms inziak zât mîl tûr ang zêlin sound box kha kan zawm khâwm tûr a ni.
Sound zawm dân formula pathum te :-
(1) Series :- Ohms te kha belh tûr a ni.
(8 Omhs + 8 Omhs = 16 Omhs)
(2) Parallel :- Kan sound box neih/zawm khâwm zâtin a Ohms kha sem tûr a ni.
(8 ÷ 2 = 4 Ohms)
(3) Series Parallel :- He formula hi sound box pali (4) chin chunglam zawmna tûr a ni. A thua a lan dân ang hian series phawta chumi hnua parallel leh chu tihna a ni mai. Eg. Sound box pali (4) 8Ohms vek kan nei a, Series Parallel hmanga kan zawm khâwm dâwn chuan, sound box kha group hnihah kan țhen hrang phawt ang (sound box pahnih ve vein). Group khatna kha kan series phawt ang a, 16Ohms a lo chhuak ang a, group hnihna kan series leh ang a, 16Ohms bawk a lo chhuak leh ang. Tichuan, 16Ohms pahnih nei ang kan lo ni ta a, chûng group pahnih te chu kan parallel leh ang a (16/2) 8Ohms a lo chhuak ang a, kan sound box chu series parallel hmangin kan zawm khâwm avângin 8Ohms a lo ni ta a, Amplifier ah 8Ohms ah kan va thlun zawm thei ta tihna a ni. A chunga sound zawm dân kan sawi tâk te hmang khian sound box Ohms zât te uluk taka chawh chhuah hmasak zêl phawt tûr a ni a, kan chawh chhuah hnua a Ohms zat mîl thlap thlap khân Amplifier ah va vuah țhin tûr a ni.
WATTS
Eng formula hmang pawhin sound box te kha zawm khâwm mah ila a watt zât erawh hi chu belh khâwm tawp zêl tûr a ni. Sound box pahnih watt 120 ve ve kan nei a nih chuan, 120+120 tihna a ni ang a, a pahnihin watt 240 tihna a nih chu. Amplifier hian ama nihna watt aia 30•/• a sâng sound box nawr zo tûra siam a ni tlângpui. Sound kan zawm hian sound box-a '+' chhinchhiahna hi Amplifier Ohms inziahna ah vuah tûr a ni a, sound box-a '-' chhinchhiahna hi Amplifier 'com' ah vuah tûr a ni. Tin, sound box kha Jack Pin hmanga vuah ngai chi a nih chuan jack pin chhûnga a hrui vuahna thir lawr tâwi zâwk hi '+' a ni a, a sei zâwk hi '-' a ni. Sound wire hi a inchen thlap thlap hman țhin tûr a ni. Biak In dinglam leh veilamah sound box kan dah țhîn a, hetianga kan dah a nih pawhin a wire kha a inchen hman ngei ngei tûr a ni. Sound wire hi a tâwi apiangin ri a dawng tam a, a sei apiangin a dawng tlêm, chuvâng chuan, a inchen chiah kha a pawimawh a ni.
TIPS ON REDUCING INTERFERENCE
A châng chuan Radio Frequency Interference (RFI) kan tih te hi Radio station hnaivâi deuh ațang te emaw, CB Radio Transmitter ațang te emaw hian lo man palh châng hi a awm thei a. Electro Magnetic Frequency (EMF) te pawh hi current hmang khawl dang ațang te, entirnan... Electric transformer, fluorescent light, computer, electric motor leh switches atang te pawh hian a lo man châng a awm ve thei bawk. High impedance microphone leh high impedance microphone hmanrua te hian ri dang a man hmain harsatnate hi a nei hma êm êm a ni. Duhthusâm berah chuan low impedance hmanrua hman leh balanced mics hman hi thil țha ber chu a ni a, chumi piah lamah chuan mic, cables leh a connection zawng zawngte shield țhat vek a țha lehzual. Kan hmanruate low impedance an nih khân interference lakah an him zâwk a, mahse, chutianga kan tih hnu pawha interference a lo la awm palh a nih chuan a input lama a cable emaw a connection khawl emaw lai lo chhe palh a awm a ni thei a, chu chu chhui chhuaha siam țhat thuai tûr a ni. Grounding tha lo hi PA system a interference awmtîr thei tu pakhat a ni bawk. Kan control board leh kan Amplifier te kha plug pin pathum nei a nih chuan a laia pin lian deuh bîka an siam hi ground connect na tûr atâna an siam a ni. AC kan plug na kha ground sa an nih chuan kan current outlet kha ground connection țha tak nei a ni tihna a ni a, ground sa a nih leh nih loh kan chian hmasa tûr a ni. Chutianga ground sa a lo nilo a nih chuan ground connection tha tak kan siamchawp tûr a ni. Current ri cher cher emaw a lo awm a nih chuan amplifier leh mixer board țhenkhatte hian polarity switch an nei țhîn a, chu chu reverse tûr a ni a, chu chuan electrical noise dang tam tak lo awm te pawh a titlêmin a tizia thei a ni. Mahse, a lo la ri reng a nih chuan i khawl engemaw lai ațanga lo chhuak ah khân ngai la, component hrang hrang (Equaliser, limiter, etc.) kha a mal te tea paih bovin a eng ber khân nge ri lo tichhuak zawn chhuah tûr. A la theih chuang loh a nih chuan a current lâknaa a ground line kha lâk kânin a ri cher cher chu a reh phah nge phah lo en la, a reh a nih chuanin system ah grounding a țha tâwk lo a ni tih a hriat theih a ni. (Heta grounding kan tih hi earthing ti pawhin an sawi țhîn). Grounding paiha siam țhat hi technician tam tak tena ri ser ser leh thâwm dang paih nâna an tih țhin chu a ni a, mahse, hei hi a hlauhawmin i system kha grounding nei lova a siam dâwn avângin thil tih atâna țha ber chu a ni chuang lo. Grounding chu mihring him nâna dah a ni a, i system-a circuit khawi emaw laia current leak a lo awm palh pawha i system tichhe lo tûrin leh current khân nangmah a man loh nâna lo eiral tûra dah a ni. Audio equipment tam zâwk te hi volt 110 vela tihnun ni mahse hei hi mihring man hlum tûr chuan a tâwk hle. Hei vâng hian sound operator te leh technician te tân pheikhawk sole rubber -a siam bun a țha hle. Han enchhin nân chuan Ground Fault Interrupter (GFI) te hi hun reilotê atâna hman chu a țha hle a, hei hian sound operator kha current leak lakah pawh a vêng hle. Mahse, a țha berah chuan grounding chungchânga harsatna chu electrician rawih a grounding dân dik lo lai zawn tîra siam țhat tîr mai kha a țha hle. A theih phei chuan i PA equipment bîk liau liau atâna ground line a hranpa taka siam tûr a ni a. Hei hi tape recorder, film projector, VCR emaw TV broadcast na tûr khawl dang vuah belh a nih pawhin ground atân rin tîr vek tûr a ni. A châng hi chuan harsatna țhenkhat technician te chauhvina an sutkian theih châng te a awm maithei a, mahse, a chunga thurâwn te khian i hun leh pawisa hlu tak Pathian rawngbâwl nân a lo save sak thei che mahna.
SOUND MIXING
Mixing board -a sound level hrang hrang han mix kual vêl hi thil awlsam tak a ni lêm lova. Min pui thei tûra thil tih theih țha tak chu "Sound rehearsal" neih ngun a ni. Hetah hian operator tân mixing board set dân hrang hrang lo zira, feedback awm theihna chin te lo hriatchiana, mix dân tûr țha ber lo zawnchhuah kha a awlsam lehzual dâwn a ni. Hêng settings te hi ennawn leh zêl theih tûra lehkhaa lo chhinchhiah emaw chart lo siam te a pawimawh hle. Sound mix dâwnin mixer control zawng zawngte kha a hniam ber 'zero' ah dah vek tûr a ni. Heti hian han tihsân bîk tur hriat a awlsamin buaina tûr pawh a titlêm zâwk a. Master volume fader pawh zero-a dah vek tûr a ni. Mixer console leh equipment dang te tihnun hunah power amp on -as volume chu 50•/• vêlah dah tûr a ni. Hetah pawh hian speaker tihrîk pup loh nân mixer leh thil dang zawng zawng on hnu chauhah amplifier on tûr a ni. Amplifier on paha speaker ri pup hian speaker a tichhe theiin a circuit a tikâng thei tih hriat tûr. Chumi hnuah master fader leh sub-master fader te kha a lai ang vêla a inchhinchhiah thleng khân nawr chhoh tûr. Hemi a lai an chhinchhiahna hi a sound ngaihthlâk nuam tâwk leh țêng/chher lo tâwk vêl chiaha ngaih a ni. Mic hman ber tûr emaw instrument hman ber tûr emaw line kha mix hmasakna ber tûr chu a ni. Hemi line ah hian volume fader kha ngaihthlâk nuam tâwk tûr vêla dah a, hemi level hmang hian a dang te pawh kha adjust ve tûr a ni. Chumi hnuah mic dang emaw instrument dang te nên khân a inchawih tâwk tûrin ngaihthlâk nuam tâwk vêla mix tûr a ni. Hetah hian a âwm tâwk vêla kan hriatah khân a dah pawp pawp theih a, duh leh line tin kha a mal tê têin an fader țheuhah khân a ennawn leh theih dâwn a ni. Amaherawhchu, speaker ațanga lo ring hluai tûr emaw hriat leh lutuk tûra han tih pup pup erawh a țha lova, feedback a siam tam bawk. A zaitu ber emaw, thusawitu ber emaw mic kha mic dang laka tihrin deuh hlek bîk zêl a țha. Headphone hmanga mix hi a țha êm êm a, amaherawhchu, a ambient sound, a taka a rîk dân lak ațang khân a dang hret thei bawk. Mipuite tâna ngaihthlâk tûr mix dâwn chuan headphones tel lovin an ngaihthlâk ang kha ngaihthlâk puia chumi mîla lo mix tûr a ni. Hetah pawh hian sound control na booth kha Biak In lai tak, ambient sound țha taka ngaihthlâk theihna hmuna awm kha duhthusâm ber chu a ni. Input fader te kha a rîk rin ber lai ang pawha a meter level zero pêl tam lo tûra awmtîr tûr a ni a. Hei aia a hniam lutuk chuan 'hiss' ri a tichhuak thei a, a aia a sân lutuk chuan a ri kha a tițêngin a chher chhuai chhuai thei a, chu chuan speaker a tikâng chhe thei bawk a ni. Volume level tûr set dâwn hian a thâwm lo chhuak rin leh zawih apianga tihhniam leh tihsân a țha lo hle. Chu ai chuan ngaihthlâk nuam tâwk vêl, ring lutuk lo, zâwi lutuk lova dah tawp tûr a ni. Hun hmangtu ina a uar lutukna lama a au thut a nih chuan a level chu khawih danglam vat tûr a ni. Hetiang hun atâna tih dân tûr țha ber chu compressor emaw limiter hman tel a ni a, chu chuan ri zâwi leh ri ring lutuk kha kan level duh ang tâwkah khân nawr sângin a nawr hniam thei dawn a ni. Stage-a mic hman loh a awm chuan mixer ah khân 'mute' tûr a ni a, hei hian feedback, phase shifting leh ri dang lo man thei tûr kha a vêng ang. 'Sound gate' pawh hman theih a ni bawk a, chu chuan kan set dân a zirin mic hman loh laiin a tithiin hman duh hunah automatic in a kaltir leh mai dâwn a ni. A châng hi chuan group zai emaw zaipawl zaiah te hian mic hrang hrangte kha țha takin mix mah ila an aw dik lo emaw an zai laih vâng hrim hrima lo chhuak fuhlo te pawh a awm thei a, hetiang châng hian zai laih leh thiam loh vâng liau liau ni mahse, operator te mixing sawisêl chiam châng te pawh a awm thei e. Hetiang chânga a damdawi țha tak pakhat chu a zai țha ta mic kha tlêm têin tiring hlek la, a zai lai te line kha a volume leh high frequency gain kha tihniam hlek bawk ang che. Hetia a high frequency gain i tihhniam hian a sâng an tlin lo ri tûr ang kha a lo paih țhen dâwn a ni.
HLAWNCHHING